Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Het tramwegknooppunt Rijsbergen (ZNSM-EBN), deels met exploitatie door de NMVB

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed, in het bijzonder Rijsbergen, waar ook een Belgisch bedrijf met trams kwam.

01. Sporenligging van de ZNSM en EBN in Rijsbergen. De ZNSM begon haar tramdienst op 24 juli 1890 met het traject Breda (Haag-poort) via Princenhage en Zundert naar de grens bij Wernhout. Vanaf 1 januari 1891 tot 3 september 1907 reed zij echter doorgaand vanaf Breda naar Merksem (Antwerpen). Maar daarna moest een reiziger naar of van Antwerpen weer overstappen aan de grens.

De EBN (Exploitatie van Buurtspoorwegen in Nederland), met exploitatie door de NMVB (hetgeen staat voor Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen in Belgie) bereikte Rijsbergen in 1899 met de tram vanuit Hoogstraten via Meerle, Meerseldreef en Hazeldonk. De EBN had een driesporig emplacement ('Stationsplein') op de Markt in Rijsbergen.

Oorspronkelijk waren er zelfs twee aansluitingen met de ZNSM in Rijsbergen, maar dat veranderde na de 'spoorversmalling' (om strategische redenen) in 1921. Vanaf 16 maart 1921 moesten goederen in Rijsbergen worden overgeladen. Overigens was er al amper of geen vervoer meer sinds het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914, zodat de aansluiting aan de noordzijde al in 1915 was opgebroken. Na 1920 reden er overigens maar twee per trams per dag vice versa tussen Meerseldreef en Rijsbergen, en de aansluitingen in Rijsbergen tussen de ZNSM en de EBN/NMVB miserabel slecht.

De kaart hierboven geeft een indruk van de sporenligging van de beide tramwegmaatschappijen in Rijsbergen. Met cijfers en pijltjes is de plaats aangegeven, waar onderstaande ansichtkaarten en foto's (met kijkrichting) zijn gemaakt. De cijfers corresponderen met de nummers van de plaatjes.

02. In een recente foto uit Google Earth hierboven is de vroegere sporenligging van de beide tramwegmaatschappijen in Rijsbergen getekend. Onderstaand volgen een 25-tal situaties in Rijsbergen. De plaats en kijkrichting is aangegeven op de kaart hierboven.

03. Kijkend in noordelijke richting aan de noordzijde van Rijsbergen (ter hoogte van 'Schutsboom', als weg links van de telefoonmast) ligt de tramweg van de ZNSM aan de oostzijde van de Rijksweg die dwars door het dorp Rijsbergen gaat. Ansichtkaart uit circa 1925.

04. Draait de kijker zich om, dan ziet hij aan zijn linkerhand het raccordement van de plaatselijke 'Boerenbond' liggen (met een hoge bakwagen) en in de verte rechts de toren van de (oude) Sint Bavokerk aan het eind van de toenmalige bebouwde kom. Ansichtkaart uit circa 1915.

05. Gaat de kijker een honderd meter in zuidelijke richting en kijkt hij terug, dan ziet hij in de verte (op ansichtkaart 1) het huisje in de bocht naar het oosten en rechts van het midden het huis (op ansichtkaart 2), kort tegen de weg aan. Geheel rechts staat het pand, tegenwoordig Sint Bavostraat 90. Het pand van plaatselijke 'Boerenbond' met raccordement in Rijsbergen lag achter het huis, rechts van het midden op deze fraaie plaat. Ansichtkaart uit circa 1915.

06. Eenmaal met het gezicht in zuid-westelijke richting en de Hogestraat voorbij lopend (links achter de fotograaf) ziet de kijker in Rijsbergen een aaneengesloten bebouwing met links de tramweg tussen Rijsbergen, Meerle en Hoogstraten (EBN), en rechts, tegen de hoge stoep en bijna niet zichtbaar, de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1915.

07. Eenmaal met het gezicht in zuid-westelijke richting en de Hogestraat voorbij lopend (links achter de fotograaf) ziet de kijker in Rijsbergen een aaneengesloten bebouwing met links de tramweg tussen Rijsbergen, Meerle en Hoogstraten (EBN), en rechts, tegen de hoge stoep en bijna niet zichtbaar, de tramweg van de ZNSM. Op de achtergrond rijst de hoge toren van de nieuwe Sint Bavokerk uit 1917 op. Ansichtkaart uit circa 1930.

08. Weer een stukje verder lopend in de Sint Bavostraat en terugkijkend in noord-oostelijke richting ziet de kijker (goed in beeld) de tramweg van de ZNSM, waarvan het vroegere wissel voor de aansluiting met de EBN (zie kaart) al deels is gedemonteerd. Uiterst rechts ligt vaag zichtbaar de tramweg van de EBN in de richting van de Hogestraat vóór het huis op de hoek. Ansichtkaart uit circa 1915.

09. Draait de kijker zich wat meer rechts, dan ziet hij aan zijn rechterhand de tramweg van de EBN naar de Hogestraat (links achter in beeld). De tramweg van de ZNSM ligt (buiten beeld) links van de straat. Ansichtkaart uit circa 1930.

10. Ter plekke is de gevelwand tegenwoordig nauwelijks meer herkenbaar. Slechts het pand rechts (van het midden), waarvan de voorgevel werd versierd met vier frappante 'torentjes' is nog herkenbaar op de oude ansichtkaart (bij het pijltje, niet te verwarren met het pand op de voorgrond).

11. Kijkend in noordoostelijke richting ligt links het 'Tramstation Rijsbergen' met ervoor de tramweg van de ZNSM. Rechts zijn de drie sporen van de EBN te ontwaren. Trots toont de ansichtkaart het opschrift 'Stationsplein'. Ansichtkaart uit circa 1905.

12. Kijkend in noordoostelijke richting ligt links het 'Tramstation Rijsbergen' met ervoor de tramweg van de ZNSM. Rechts zijn de drie sporen van de EBN te ontwaren. Trots toont de ansichtkaart het opschrift 'Tramstation''. Ansichtkaart uit circa 1910.

13. Draait de kijker zich om in zuidwestelijke richting, dan ziet hij de drie sporen op het 'Stationsplein' van de EBN links liggen en aan de overzijde van de straat de tramweg van de ZNSM. Vaag zichtbaar is een tram, rijdend in de richting Princenhage en Breda. Op de achtergrond rijst de toren van de oude Sint Bavokerk op. Het koor van die middeleeuwse kerk grensde heel kort aan de straat. Ansichtkaart uit circa 1910.

14. Nogmaals een plaatje vanaf hetzelfde standpunt als het vorige beeld met op de achtergrond de oude Sint Bavokerk. Wel is een oud pandje inmiddels vervangen door een statig winkelpand. Ansichtkaart uit circa 1915.

15. Het traject Breda (Haagpoort) - Princenhage - Belgische grens van de ZNSM werd in twee gedeelten geopend voor zowel reizigers- als goederenvervoer, tot Princenhage op 15 mei 1890 en verder op 24 juli 1890. Meer dan vier à vijf trams per dag heen en terug reden er echter nooit. De reistijd bedroeg circa 70 minuten en was mede afhankelijk van het feit of er al of niet goederen-wagens meereden. Pas op 23 maart 1893 bereikte een eerste tram het spoorwegstation te Breda. Pas toen lag er een nieuwe draaibrug over de Mark, geschikt voor trams.

16. Voor en achterzijde van de 'Akte van Bekwaamheid' van machinist Antonius Verdaasdonk te Etten.

17. Links ligt het 'Tramstation Rijsbergen' met ervoor de tramweg van de ZNSM. Rechts liggen de drie sporen voor de trams van de EBN naar en van Hoogstraten. De fotograaf kijkt in noordoostelijke richting. Ansichtkaart uit circa 1905.

18. Draait de kijker zich om in zuidwestelijke richting, dan ziet hij rechts nog een stukje van het 'Tramstation Rijsbergen' met ervoor een auto en de tramweg van de ZNSM. Iets verderop buigt het spoor van de ZNSM af naar de oostzijde van de weg. Meer naar links ziet hij een paard met wagen en de drie sporen op het 'Stationsplein' van de EBN. In de verte staat de nieuwe Sint Bavokerk uit 1917. Ansichtkaart uit circa 1930.

19. Nogmaals dezelfde ansichtkaart. De huizen aan de oostzijde (links) bestaan nog steeds. Het statige winkelpand dateert al uit de jaren vóór circa 1915, zie eerder geplaatste ansichtkaart. Ansichtkaart uit circa 1930.

20. Locomotief NMVB 760 wacht in Rijsbergen met een tram naar Hoogstraten. Het spoor tussen Rijsbergen en de grens bij Meerle was eigendom van de EBN (Exploitatie van Buurtspoorwegen in Nederland). Sedert 1921 exploiteerde de NMVB de lijn. De foto is gemaakt op 7 augustus 1925. Het jongetje is via fotografische weg in de ansichtkaart geplaatst. Let op het pand met vijf ramen op deze foto en vorige afbeeldingen.

21. Locomotief NMVB ??? wacht op een werkdag in Rijsbergen met een tram , bestaande uit drie rijtuigen en een bagagerijtuig, naar Hoogstraten. Rechts ligt het spoor van de ZNSM tussen Breda (Haagpoort) en de grens. Foto, collectie Marius Broos, Rososendaal, circa 1930. Let op de gevel van het pand links op deze foto en op vorige afbeeldingen.

22. Locomotief NMVB 710 wacht in Rijsbergen met een tram naar Hoogstraten, bestaande uit een goederenwagen, twee rijtuigen en een bagagerijtuig. Rechts ligt het spoor van de ZNSM tussen Breda (Haagpoort) en de grens. Foto F.F.C. Bruijning, 12 november 1932.

23. Locomotief NMVB 710 wacht in Rijsbergen met een tram naar Hoogstraten, bestaande uit een goederenwagen, twee rijtuigen en een bagagerijtuig. Rechts ligt het spoor van de ZNSM tussen Breda (Haagpoort) en de grens. Foto F.F.C. Bruijning, 12 november 1932.

24. Let op het pand Sint Bavostraat 32 met vijf ramen en de daarnaast gelegen panden op Sint Bavostraat 32 t/m 38 te Rijsbergen op de foto rechts en op vorige drie afbeeldingen. De foto is gemaakt op 2 september 2021.

25. Let op de panden Sint Bavostraat 34 t/m 38 te Rijsbergen op deze foto en op de vorige drie afbeeldingen. De foto is gemaakt op 2 september 2021.

26. Let op de gevels van de panden op deze foto en de vorige afbeeldingen. De foto is gemaakt op 21 augustus 2021.

27. Locomotief NMVB 760 is juist met een tram uit Hoogstraten aangekomen in Rijsbergen en zal gaan 'omlopen', 7 augustus 1925.

28. Let op de gevel van het pand op deze foto en de vorige afbeelding. De foto is gemaakt op 21 augustus 2021.

29. Een eindje ten noorden van het gemeentehuis (achter de rug van de fotograaf) stak de tramweg van de ZNSM de straat over van noordwest naar zuidoost. Minstens tot maart 1921 was er op deze plaats een verbinding met het spoor van de EBN. Ansichtkaart uit circa 1915.

30. De openbare lagere school , gebouwd in 1872 te Rijsbergen, werd in 1923 verbouwd tot gemeentehuis. Ervoor lag de tramweg van de ZNSM die een eindje verderop de Sint Bavostraat van noordwest naar zuidoost was overgestoken (zie kaart). Ansichtkaart uit circa 1922, kort voor de verbouwing, kijkend in noordelijke richting.

31. Het gemeentehuis te Rijsbergen, vroeger openbare lagere school. Pal ervoor lag de tramweg van de ZNSM. In de verte staat een tweetal goederenwagens van de NMVB op het uitloopspoor van de EBN (zie kaart). Ansichtkaart uit circa 1925, kijkend in noordelijke richting.

32. Het gemeentehuis te Rijsbergen. Pal ervoor lag de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1935.

33. Een eerste blik in zuidelijke richting. In de verte ziet de kijker de toren van de Sint-Bavokerk en (wat korter bij) het torentje van het gemeentehuis. In vroeger dagen zwenkte de tramweg van de ZNSM hier van rechts (westzijde) naar links (oostzijde) op de weg. Pas in Zundert zwenkte de tram weer naar rechts om de bebouwde kom te kunnen passeren. Ansichtkaart uit circa 1965.

34. Een tweede blik in zuidelijke richting met een fraai kijkje op de oude kerk van Rijsbergen, die uit de Middeleeuwen stamt. LInks ligt de tramweg van de ZNSM. De foto dateert uit circa 1915.

35. Wat verderop in zuidelijke richting volgde de ZNSM de aloude Rijksweg (uit de Napoleontische tijd) in zuidelijke richting. De tram reed aan de oostzijde van de straat en werd omzoomd door eikenbomen. Na enkele kilometers werd de buurtschap Stuivezand bereikt, waar ook een wisselplaats was en de ZNSM stopte voor het opnemen of uitlaten van reizigers. Ansichtkaart uit circa 1910.

36. Volgens overlevering gaat het hier om Stuivezand (een paar kilometer ten noorden van Zundert), waar een tram wordt beladen met stro in schoven voor de productie van strohulzen. Of de ZNSM echt blij was met het vervoer van stro mag worden betwijfeld, want het lichte materiaal was windgevoelig met alle kans op problemen bij een storm. Foto uit circa 1900.

37. De Rijksweg van Antwerpen naar Breda wordt op tal van plaatsen nog omzoomd door dezelfde bomen, zoals vroeger. Wel zijn er aan beide zijden, buiten de oude bomen, ventwegen en/of fietspaden aangelegd. Ook sneuvelden tal van bomen in de loop van de tijd, maar de oorspronkelijke breedte van de weg is nog steeds te zien en ook de plaats waar de ZNSM haar tramweg had liggen. De foto is gemaakt op 2 september 2021 ten zuiden van Stuivezand, dat in de verte nog is te zien.